Aan drie theologen werd de stelling “Religie leidt tot geweld” voorgelegd (Kerk en Israël Onderweg, december 2015). Piet Schelling zegt kort en bondig dat hij het er mee oneens is: “Religie hoort bij te dragen aan vrijheid voor alle mensen”. Sam Janse beweegt deels mee in de stelling omdat o.a. het christendom ook zwarte bladzijden kent. Er moet worden nagedacht: “…waar verkeert religie in destructie?”.
Tamarah Benima noemt religie “… een bron van geweld” – maar plaatst deze bron nadrukkelijk naast andere bronnen van geweld: die van het gezin, de sport en het verkeer. Maar religie trekt nu eenmaal meer de aandacht, zo stelt ze.

Het zijn drie interessante columnachtige reacties op een pittige stelling. Aan het geheel zit echter ook een fors risico. Complexe dingen kunnen meestal niet worden doorgrond aan de hand van het denken in oorzaak en gevolg. Veel verhelderende modellen bestaan uit drieën of meer.
Stelling en schrijvers laten ook in dit geval een belangrijk thema ongenoemd: het taalveld van macht en machtsongelijkheid. Spreken religies makkelijker over geweld dan over macht?

Zowel in religie als in geweld is sprake van macht en machtsverschil.
Maar meestal zwijgen religies over macht. Ze noemen beïnvloeding liever ‘dienen’. En waar ‘moeten’ taalkundig op zijn plek is schrijven veel religies het werkwoord ‘mogen’.

Macht is een algemeen aanwezig fenomeen. We kunnen niet samenleven zónder macht, dat wil zeggen: zonder de ander te beïnvloeden. En samenleven kan niet zonder momenten waarop de één meer machtig is dan de ander.
Zolang macht en machtsongelijkheid deel uitmaken van een vloeiend gebeuren kun je de relatie evenwichtig noemen. Kenmerkend is dan dat ene moment de één de meermachtige is, het andere moment de ander. Zo kunnen vriendschappen ontstaan en intieme relaties worden aangegaan. Voorwaarde is daarbij dat de momenten waarop een relatie machtsongelijk is, deze macht wordt ingezet ten dienste van het heil van de ánder. Zo kan zelfs gezag groeien in een relatie die permanent machtsongelijk is. Ook in een religieuze context.
Zodra echter machtsongelijkheid wordt misbruikt voor de eigen belangen van de degene met meer macht ontstaat er geweld. Niet voor niets noemt Benima geweld in religieuze context naast geweld in de context van gezin, sport en verkeer.

Religie heeft – in weerwil van de indruk die de meeste gelovigen willen wekken – alles met macht van doen. Religie raakt aan identiteit. Laat je boven jezelf uitstijgen. Geeft doel en zin aan je leven.
Als gelovigen met elkaar spreken en keuzes maken is er beïnvloeding. En beïnvloeding duidt op macht. Als de gelovigen in dat proces iemand waarderen krijgt deze daardoor macht. En als die waardering toeneemt groeit er machtsongelijkheid.
Wanneer dat machtsverschil wordt ingezet ten dienste van het heil van de ander gebeuren er mooie dingen. Dan komt religie tot het doel dat Schelling noemt: bijdragen aan vrijheid. Maar zodra de meermachtige haar of zijn invloed inzet voor eigen belangen is er sprake van geweld. En je kunt er dan echt niet zomaar uitkomen door te zeggen: dan is dat niet mijn godsdienst… Zo eenvoudig ligt dat niet.

Religie heeft alles van doen met geweld, omdat ook religie alles van doen heeft met macht en machtsongelijkheid. Het zijn sterke benen die machtsongelijkheid kunnen dragen. En toch klopt de aangehaalde stelling niet (Religie leidt tot geweld). Omdat de stelling de component van macht en machtsongelijkheid niet verwerkt. Deze driehoeksverhouding wordt over het hoofd gezien, zowel door de redactie als door de theologen die reageren – die ik overigens waardevolle dingen te berde vind brengen.
Het artikel wordt echter kwetsbaar in zijn wens om prikkelend te zijn en daarbij vervalt tot een plat oorzaak-gevolg denken tussen twee elementen. Evenwicht komt er pas als de derde component van de macht wordt verwerkt. Pas dan kunnen we er werkelijk over doordenken, zoals Janse bepleit.

Sterker nog: er is een meer uitnemende weg. Voeg een vierde taalveld toe dat de driehoek religie-geweld-macht tot een piramide maakt: verantwoordelijkheid.
Waar deze vier elementen wederzijds worden erkend en samen worden doordacht kan religie tot een heilbrengende werking komen in onze gebroken wereld. En mogelijk zelfs geweld helpen inperken.

Zoetermeer, 13 december 2015
ds. Nico de Lange